Πολλά, λοιπόν, μπορεί να σκεφτεί και να πει κανείς για τον πολιτισμό και τα είδη του. Ωστόσο ευθύς εξαρχής και με λίγα λόγια οφείλει να επισημάνει ότι ''πολιτισμός'' είναι ''τα έργα'' και ''η συμπεριφορά'' του ανθρώπου, απαραίτητα στα πλαίσια μιας κοινότητας, προάγεται η ζωή σε ''σενεχή'' - και όχι ''ασυνεχή'' - εξελικτικά στάδια, και όσο είναι εφικτό ανεξάρτητα από κατάχρηση οποιασδήποτε εξουσιαστικής επιβολής. Επομένως σ' αυτά τα πλαίσια, με βάση καταρχήν την ανθρώπινη ευφυΐα, κάθε εξυψωτική ''δημιουργία'' και κάθε φιλική ''συμπεριφορά'' μεταξύ των ανθρώπων αποτελούν πολιτισμό. Απαραίτητα και αυτονόητα η πορεία αυτού του ανθρώπου είναι συγχρόνως ''υλική'' και ''πνευματική'', αρμονικά συνταιριασμένες αναμεταξύ τους. Κάθε διάσπαση ή δυσαρμονία σ' αυτή τη σχέση αποτελεί, κατά κάποιο τρόπο, κοινωνική ''σχιζοφρένια''. "Αισθητά" και ''νοητά'' πράγματα, λειτουργικά συνενωμένα, είναι η ίδια η φυσική πραγματικότητα.

Με άλλα λόγια, ''φυσική'' και ''μεταφυσική" πάνε μαζί, η δεύτερη πάντοτε ως προέκταση της πρώτης. Όσο μπορώ να καταλάβω, αυτό θέλησε να πει ο Einstein με την περιώνυμη ρήση του, ''Alle Physik ist Metaphysik''! Σε πολλές περιπτώσεις, και προπαντός άλλου στη χριστιανική διδασκαλία, μεταφυσική δε σημαίνει ένα άγνωστο και απρόσιτο υπερπέραν, ξεκομμένο από τη φυσική πραγματικότητα.