Διαπιστώσαμε ότι κυρίαρχη έκφραση της ταξικής πάλης αποτέλεσε ο αγώνας για εκδημοκρατισμό, άνοδο του βιοτικού επιπέδου του χώρου της μισθωτής εργασίας, αλλά και της αγροτιάς και όχι για ανατροπή των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής. Μια γραμμή μαχητικού ρεφορμισμού με υλικές και θεσμικές κατακτήσεις και όχι κατ’ ανάγκην μια γραμμή αντιιμπεριαλιστικής ρήξης, ως προϋπόθεσης για το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό.

Με όρους ιστορικής εξέλιξης του ευρωπαϊκού σοσιαλιστικού/σοσιαλδημοκρατικού ρεύματος, όπως παρουσιάζεται στην παρούσα εργασία, στο ΠΑΣΟΚ εκδηλώνεται με τη μορφή της εσωκομματικής ή εσωπαραταξιακής σχηματοποίησης - και εγγράφοντας τις εθνικές ιδιαιτερότητες όπως εκδηλώνονται στην κοινωνική δομή και στην κίνηση διεθνούς ενσωμάτωσης του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού - η πάλη μεταξύ της γραμμής της μεταπολεμικής παραδοσιακής σοσιαλδημοκρατίας απέναντι στη γραμμή της μεσοπολεμικής εξελικτικής σοσιαλδημοκρατίας, προσαρμοσμένη στον ελληνικό χωροχρόνο. Η αντίφαση αυτή μεταξύ σοσιαλιστικής επαγγελίας και καπιταλιστικού εκσυγχρονισμού της περιόδου 1981-1985, που αποτέλεσε και βασικό πλαίσιο εσωκομματικής διαπάλης στο 1ο συνέδριο (1984), επιλύεται το 1985 με την «στροφή» της οικονομικής πολιτικής. Η παραμονή στην ΕΟΚ και η εσωτερίκευση της διαδικασίας εξευρωπαϊσμού σε υπεριμπεριαλιστική νεοφιλελεύθερη κατεύθυνση μετά την Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη, σε συνδυασμό με την κρατικοποίηση του κόμματος διαμόρφωσαν τους υλικούς, κατ' αρχάς, όρους αστικοποίησης του ΠΑΣΟΚ.

Στα τέλη της δεκαετίας του ’80 υπό την καταλυτική επιρροή των τεκτονικών διεθνοπολιτικών ανατροπών και των εγχώριων εξελίξεων, το ΠΑΣΟΚ έχει ήδη μετεξελιχθεί σ' ένα σοσιαλδημοκρατικό κόμμα παραδοσιακού τύπου, με το εργατικό κίνημα συνδικαλιστικά εξημερωμένο και ελεγχόμενο, με τη συλλογική ηγετική γραφειοκρατία σε έντονη κινητικότητα και τάση σχηματοποίησης δύο ανταγωνιστικών μερίδων, με ηγετικά στελέχη του κόμματος να διαμορφώνουν σχέσεις με την αστική τάξη, εντασσόμενο στη Σοσιαλιστική Διεθνή και έτοιμο να μορφοποιηθεί σε σοσιαλφιλελεύθερο κόμμα, όπως και τελικά συνέβη τη δεκαετία του '90, συγχρονιζόμενο με τη γραμμή του νέου αναθεωρητισμού της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας. Στο πλαίσιο αυτό αναλύεται και η εσωκομματική διαπάλη στο 2ο συνέδριο (1990).

Τέλος η παρούσα εργασία διαφοροποιείται από τις αναλύσεις του ΠΑΣΟΚ μέσα από τα σχήματα του λαϊκισμού, των πελατειακών σχέσεων, του διπόλου αρχηγισμός-αδύναμη κομματική οργάνωση, του εθνικισμού. Κυρίως γιατί τα σχήματα αυτά δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα του ΠΑΣΟΚ ή δεν αποτέλεσαν κατά τη γνώμη μας τα καθοριστικά στοιχεία της εξέλιξής του. Για την παρούσα εργασία κρίσιμο στοιχείο είναι η πορεία της εσωκομματικής πάλης σε σχέση όμως με τη συνολική εξέλιξη του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού.