Η Κριτική της κριτικής ικανότητας, με την οποία ολοκληρώνεται το σύστημα της υπερβατολογικής φιλοσοφίας, είναι μια απόπειρα ενοποίησης της θεωρητικής και της πρακτικής φιλοσοφίας, θεωρώντας τον κόσμο σύμφωνα με μια αρχή μορφικής σκοπιμότητας, η συνείδηση της οποίας, ως καθολικό αίσθημα ευαρέστησης, αποκαλύπτει μια αρμονική μετάβαση από τη φυσική αναγκαιότητα στην ελεύθερη αιτιότητα.

Όπως η δυνατότητα της γνώσης και ο ηθικός προσδιορισμός της βούλησης προϋποθέτουν ένα νοητό υπόστρωμα της ανθρώπινης φύσης και του κόσμου, έτσι και η αξίωση των αισθητικών κρίσεων για καθολική εγκυρότητα έχει ως υπόβαθρο το υπεραισθητό στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης, ως το σημείο σύγκλισης όλων των a priori ικανοτήτων της.

Στον αισθητικό διαλογισμό, σ' αυτή την αμεσολάβητη σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο, στην οποία αφίσταται τόσο από τη ζωώδη φύση του όσο και από την έλλογη υπόστασή του, και όπου η αυτοσυνείδησή του είναι το αίσθημα μιας ανομολόγητης συμφιλίωσής του με τον κόσμο, ο Kant θα ανακαλύψει μια ιδιάζουσα ικανότητα αυτοπροσδιορισμού του ανθρώπου, η Κριτική της οποίας αποτελεί προπαίδευση για κάθε φιλοσοφία.

Η ίδια αρχή της σκοπιμότητας της φύσης, στην τελεολογική θεώρηση του κόσμου, θα αποτελεί ένα αξίωμα του διαλογισμού για τη μελέτη της συγκρότησης των οργανωμένων όντων, υποδεικνύοντας ταυτόχρονα τον έσχατο σκοπό της φύσης: τη δεξιότητα του ανθρώπου να θέτει ελεύθερους σκοπούς εν γένει, υπό τον όρο της καλλιέργειας της πειθαρχίας και της οργάνωσης της πολιτικής κοινωνίας, ενόψει της πραγμάτωσης του τελικού του σκοπού, δηλαδή της σύνδεσης της ευδαιμονίας με την ηθικότητα.