ΤΑ ΠΡΟΗΓΗΘΕΝΤΑ ΤΟΥ ΑΝΑΘΕΜΑΤΟΣ ΣΤΟΝ ΒΕΝΙΖΕΛΟ (1916) ΚΑΙ ΤΑ ΜΕΤΕΠΕΙΤΑ ΕΠΙ ΑΝΑΜΙΞΕΙ ΕΙΣ ΚΟΣΜΙΚΑΣ ΦΡΟΝΤΙΔΑΣ

Τον 19ο αιώνα, οι ορθόδοξοι χριστιανικοί λαοί της βαλκανικής Χερσονήσου, επηρεασμένοι από τις ιδέες του ευρωπαϊκού διαφωτισμού, κινήθηκαν προς την εθνική τους ολοκλήρωση με συνοδοιπόρο τους την εκκλησία, στην υλοποίηση των δικών τους οραματισμών και των σχεδίων τους. Μέσα σε αυτό το κλίμα, πέτυχαν πρώτοι οι Έλληνες με την επανάσταση του 1821 μετά από αγώνα εννέα ετών, την αναγνώριση από τις Μεγάλες Δυνάμεις το έτος 1830 της ανεξαρτησίας τους. Όμως, σε ολόκληρη τη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα από τον οθωμανικό ζυγό, έντονες υπήρξαν οι πολύπλοκες διεργασίες για τη θέση και τον ρόλο της ορθόδοξης εκκλησίας στο νέο κράτος που θα αναδεικνύονταν. Οι διαφορετικές απόψεις των εκκλησιαστικών και των πολιτικών ανδρών, εκδηλώθηκαν άμεσα μετά την εγκατάσταση στον επαναστατημένο χώρο της πρώτης προσωρινής κυβέρνησης των επαναστατημένων Ελλήνων. Η ρύθμιση των εκκλησιαστικών ζητημάτων πέρασε από τις τρεις μεγάλες διοικήσεις ή γερουσίες στο μινιστέριον της θρησκείας με πρώτο μινίστρον τον επ. Ανδρούσης Ιωσήφ. Οι ισχυροί τοπικοί παράγοντες επέβαλαν συχνά τις δικές τους διαθέσεις σε εσωτερικά εκκλησιαστικά ζητήματα όπως αυτό των χειροτονιών και στους τρεις βαθμούς της ιεροσύνης. Όλες αυτές οι αντικανονικές καταστάσεις μαζί με τις επεμβάσεις των ελλήνων διαφωτιστών με πρωτεργάτη τον κύριο εκπρόσωπο της Αδαμάντιο Κοραή, οδηγούσαν με γοργούς ρυθμούς στην εκχώρηση στο νεοσύστατο κράτος των αρμοδιοτήτων που είχαν σχέση με τα εκκλησιαστικά πράγματα, με κυριότερο την επιλογή των ιεραρχών και των προκαθημένων της ΕΕ από την πολιτεία.

Μέσα σε αυτό το γενικό κλίμα που επικρατούσε στη γηραιά ήπειρο τον 19ο αιώνα διαμορφώθηκαν οι σχέσεις εκκλησίας-πολιτείας, σε ένα σύστημα δομημένο σε διάφορες αντιφάσεις, αναγνωρίζοντας την ελευθερία της συνειδήσεως του κάθε θρησκευόμενου υπηκόου τους, ενώ βρίσκονταν ουδέτερα απέναντι σε κάθε χριστιανική ομολογία ή θρησκεία, όπως φαίνεται μέσα στα συντάγματά τους. Αυτό το πνεύμα επικρατούσε και στην Ελλάδα από την ίδρυση του νεοσύστατου κρατιδίου, με σαφέστατη όμως αναφορά του χαρακτηρισμού της ορθοδόξου ανατολικής εκκλησίας ως επικρατούσας (Ecclesia dominans). Η έλευση των βαυαρών αντιβασιλέων με την εκλογή του ανήλικου πρίγκιπα Όθωνα ως πρώτου βασιλιά της Ελλάδος, συνοδεύτηκε με αρκετές αλλαγές στα εκκλησιαστικά πράγματα.