Μια απέραντη τοιχογραφία του συστήματος των φυλακών και των στρατοπέδων στην πρώην Σοβιετική Ένωση από το 1918 ώς το 1956, και κυρίως κατά τη σταλινική περίοδο, ένα σύγχρονο έπος όπου η αβάσταχτη σκληρότητα των περιγραφών μετριάζεται συχνά από το χιούμορ, τα αυτοβιογραφικά κεφάλαια εναλλάσσονται με μεγάλους ιστορικούς πίνακες, και μέσα από όλα αυτά προβάλλει η τραγική μοίρα εκατομμυρίων ανθρώπων. Ένα βιβλίο που σφράγισε τον 20ό αιώνα.

Ο όρος Γκουλάγκ, ακρωνύμιο των ρωσικών λέξεων Glavnoye Upravleniye ispravitelno-trudovyh Lagerey (Γενική Διεύθυνση Αναμορφωτικών Στρατοπέδων Εργασίας), δηλώνει το σύστημα των σοβιετικών στρατοπέδων εργασίας στο οποίο, στο αποκορύφωμα της ανάπτυξής του κατά τη δεκαετία του 1930, είχαν εγκλειστεί εκατομμύρια άνθρωποι. Εκτός από τους χωρικούς που είχαν συλληφθεί κατά την κολεκτιβοποίηση, αυτοί που στέλονταν στο γκουλάγκ ήταν διαφωνούντες διανοούμενοι, μέλη εθνικών ομάδων ύποπτα για έλλειψη νομιμοφροσύνης, μέλη φατριών που είχαν χάσει τη δύναμή τους στους κόλπους του Κομμουνιστικού Κόμματος της ΕΣΣΔ, ταξιδιώτες κατηγορούμενοι για συνωμοσία με ξένες κυβερνήσεις όσο βρίσκονταν στο εξωτερικό, ύποπτοι για σαμποτάζ, ακόμη και οι Σοβιετικοί αιχμάλωτοι πολέμου που επέστρεψαν στη χώρα μετά το 1946. Οι κρατούμενοι γέμισαν τα γκουλάγκ σε τρία κυρίως κύματα: το 1929-1932, τα πρώτα χρόνια του πενταετούς προγράμματος· το 1936-1938, όταν οι εκκαθαρίσεις του Στάλιν βρίσκονταν στη μεγαλύτερή τους έξαρση, και τα πρώτα χρόνια αμέσως μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο.

Ο Σολζενίτσιν αναφέρει ότι "περίπου σαράντα με πενήντα εκατομμύρια άνθρωποι κλείστηκαν στο Αρχιπέλαγος με βαριές ποινές" (αν και σύμφωνα με νεότερα στοιχεία υπολογίζονται σε δέκα εκατομμύρια για την περίοδο 1934-1947). Κατά τη μετασταλινική περίοδο της "φιλελευθεροποίησης" το γκουλάγκ διαλύθηκε, και τις αρμοδιότητές του τις απορρόφησαν διάφορες υπηρεσίες που συγκεντρώθηκαν σε έναν νέο οργανισμό, τη Γενική Διεύθυνση Αναμορφωτικών Κέντρων Εργασίας.

Ο ίδιος ο Σολζενίτσιν έχει αποκαλέσει το Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ το "κύριο" έργο του, προτάσσοντάς το έναντι των άλλων μεγάλων μυθιστορημάτων του που εδραίωσαν τη συγγραφική του φήμη και του εξασφάλισαν το Βραβείο Νομπέλ.

Το "χρέος της μνήμης" τον κινεί να συγγράψει ένα ντοκουμέντο για τους δεσμώτες ενός συστήματος εξουσίας που βασίζει τη διαιώνισή του στη στέρηση της ελευθερίας και στον αφανισμό του "εσωτερικού εχθρού". "Η περιοχή του ποταμού Κολύμα ήταν το μεγαλύτερο και το πιο φημισμένο νησί, ο πόλος της απανθρωπιάς αυτής της καταπληκτικής χώρας Γκουλάγκ, που η γεωγραφία την έχει κομματιάσει σε αρχιπέλαγος, αλλά η ψυχολογία την αλυσόδεσε σε ήπειρο -μιας χώρας σχεδόν αθέατης, σχεδόν ανεπαίσθητης, όπου και κατοικούσε ο λαός των Ζεκ [κρατουμένων]."