ΕΝΝΟΙΩΝ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

Το «ΓΝΩΜΟΛΟΓΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ εννοιών γενικής παιδείας» προέκυψε από τη θεματική κατάταξη (κατά ενότητες εννοιών) δώδεκα χιλιάδων προσωπικών γνωμικών στοχασμών του συγγραφέα, που κυκλοφόρησε σε είκοσι τέσσερα βιβλία (των πεντακοσίων έκαστο), από τα έτη 1967-2003, με τον τίτλο «ΨΗΦΙΔΕΣ ΙΔΕΩΝ». Έκτοτε έως σήμερα το γνωμολογικό λεξικό εμπλουτίστηκε με δύο ακόμη τόμους και το σύνολο των ψηφίδων ανέρχεται πάνω από 25.000.

Το Λεξικό περιέχει έννοιες που αφορούν ψυχολογικά, φιλοσοφικά, αισθητικά, ηθικά, θρησκευτικά, πολιτικά, πολιτισμικά, πρακτικά ζητήματα της καθημερινότητας κ.ά. Όλα αυτά καταγράφονται συνοπτικά, αναλύονται ερμηνευτικά και σχολιάζονται κριτικά, χωρίς δογματική ή ιδεολογική δέσμευση, αφού - κατά τη ρήση του Ρήγα - «όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά». Έτσι προσφέρει βοήθεια στην καλλιέργεια της κριτικής σκέψης, στη διεύρυνση του πνευματικού ορίζοντα, στην απομυθοποίηση πολλών μεσαιωνικών φαντασιώσεων (που επιζούν ακόμα) ή διανοητικών αυθαιρεσιών, που εναντιώνται στην ανθρωποκεντρική ηθική. Ο γνωμικός λόγος είναι μαζί και δοκιμιακός λόγος.

Ο επαρκής αναγνώστης του Λεξικού, διαπιστώνει ότι κάθε ΛΕΞΗ ελληνική ισοδυναμεί με ένα ΔΟΚΙΜΙΟ, αν αναλυθεί και ερμηνευθεί ετυμολογικά και φιλολογικά, εξετασθεί και σχολιασθεί ιστορικά και φιλοσοφικά. Ο Αντισθένης επισημαίνει: «Αρχή παιδεύσεως: η των ονομάτων επίσκεψις». Οι περισσότερες γλώσσες σε μαθαίνουν πώς να συνδιαλέγεσαι - η ελληνική σε μαθαίνει πώς να σκέπτεσαι. Και ο εσωτερικός λόγος, ο στοχασμός, εξωτερικεύεται με όλα τα γνωρίσματα ενός ελληνικού Λόγου, που είναι: η σαφήνεια, η συντομία, η κυριολεξία, η ακριβολογία της διατύπωσης και το νοηματικό βάθος.

Η ευσύνοπτη και γνωμολογική διατύπωση των εννοιών, ανήκει στο είδος του «γνωμικού ή επιγραμματικού λόγου», που είναι κράμα φιλοσοφικό και λογοτεχνικό. Διακρίνεται για τη λακωνική συντομία του, την κυριολεξία της διατύπωσης, τη σαφήνεια του νοήματος, την ευθυβολία του στόχου και την ιδιότητά του να προκαλεί αλυσιδωτές αντιδράσεις και προεκτάσεις στη σκέψη του αναγνώστη. ’λλωστε κάθε ιδέα έχει τόσες αποχρώσεις όσες και οι άνθρωποι, που ερευνούν από τη δική τους οπτική, την πολυεδρικότητά της. Έτσι οικοδομείται και η αλήθεια. Ο ’γγελος Τερζάκης είχε επισημάνει: «Μόνον ο στοχασμός που γεννάει στοχασμό είναι ενάρετος. Ο στοχασμός ο δίχως απογόνους λέγεται δόγμα». Και ο Κ. Τσάτσος (σοφός σκαπανέας του γνωμικού λόγου) έγραψε: «Ο αφορισμός είναι ένα ιδιαίτερο είδος σκέψης, που διαπλάσσει κι ένα ιδιαίτερο είδος έκφρασης. Όπως η σπίθα είναι ένα ιδιαίτερο είδος φωτιάς».

Το Γνωμολογικό Λεξικό συνδυάζει την ανάλυση και την κριτική των ιδεών και εννοιών, τις οποίες χρησιμοποιεί τόσο ο κοινός άνθρωπος μέσης παιδείας, όσο κι ένας άλλος με μεγαλύτερη μόρφωση και ενδιαφέροντα ή κάποιος συγγραφέας. Έτσι, γίνεται ένα χρηστικό βοήθημα για ένα πλήθος μελετητών: σπουδαστών, διδασκάλων, διανοούμενων, επιστημόνων, δημοσιογράφων, συγγραφέων, ομιλητών κ.ά.

Μερικά θέματα αυτού του Λεξικού συνοδεύονται και από γνώμες άλλων συγγραφέων, ώστε ο προσωπικός στοχασμός ν’ αποκτά μια ευρύτερη κοινωνική διάσταση και μεγαλύτερη εγκυρότητα.

Τελικά, ο απώτερος στόχος αυτού του Λεξικού (όπως και κάθε βιβλίου) είναι η πνευματική ωφελιμότητα - όπως ακριβώς το είχε προσδιορίσει ο Shakespeare: «Στον λόγο γενικά, ψυχή της εξυπνάδας είναι η συντομία? και άριστο βιβλίο είναι εκείνο που το ανοίγουμε με λαχτάρα και το κλείνουμε με κέρδος…». Έτσι που αυτό το Λεξικό να χρησιμεύσει ως εγκόλπιο παιδείας, καλλιέργειας, ελευθεροφροσύνης και επίλυσης πολλών ιδεολογικών και ψυχολογικών προβλημάτων.