ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΘΕΜΑΤΑ ΤΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΤΕΧΝΩΝ (1953-1962)

Η Ελληνική διάρκεια, Β (1953-1962), με 154 "εφήμερα" κείμενα του Ηλία Βενέζη, απευθύνεται όχι μόνον σε ειδικούς μελετητές αλλά και στο "ευρύτερο κοινό"• τα κείμενα του τόμου αξίζει να μελετηθούν ως δείκτες γενικότερων θεμάτων και προβληματισμών• ενταγμένα στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα και στο συλλογικό γίγνεσθαι αποκτούν το πλήρες νόημά τους.

Αναμφίβολα, στο κέντρο της σκέψης και του έργου του Βενέζη βρίσκεται η "ελληνικότητα". Τι όμως σημαίνει "ελληνικότητα"; Η παρατήρηση του Γιώργου Σεφέρη, στον διάλογό του με τον Κωνστ. Τσάτσο, το 1938, διατηρεί και σήμερα την ισχύ της: "Είναι μεγάλος λόγος να μιλάει κανείς για την "ελληνικότητα". Μεγάλος και ωραίος. Όταν θελήσουμε όμως να καθορίσουμε τι πράγμα είναι αυτή η "ελληνικότητα", θα ιδούμε πως είναι και δύσκολος και επικίνδυνος." Πράγματι, η "ελληνικότητα" είναι έννοια πρωτεϊκή και, την ίδια στιγμή, πολυπρόσωπη: έχουμε όχι μία αλλά πολλές "ελληνικότητες", με ουσιώδεις μεταξύ τους διαφορές. Ως αίτημα και ως πολιτισμικός προσανατολισμός, επαναδιατυπώνεται από τον Διαφωτισμό έως τις μέρες μας. Αν ο 19ος αιώνας είναι ο αιώνας της διαμόρφωσης εθνικών συνειδήσεων και της "κατασκευής" συμπαγών εθνικών ταυτοτήτων, ο Μεσοπόλεμος είναι η περίοδος αναρρίχησης στην εξουσία του ακραίου εθνικισμού (φασισμού, ναζισμού κ.ά.). Ο πολιτικός εθνικισμός της 4ης Αυγούστου εκφράζεται και με τον πολιτισμικό εθνικισμό που περικλείεται στον όρο "τρίτος ελληνικός πολιτισμός". Όμως, αυτή ακριβώς η "ελληνικότητα", που, κατά τις περιστάσεις, ντύνεται με χλαμύδα ή με φουστανέλα (ή με φράκο), βρίσκεται στους αντίποδες άλλων μορφών "ελληνικότητας" του Μεσοπολέμου. Οι κιτς εκδηλώσεις της στα στάδια και η αρχαιολατρία της δεν συμπορεύονται με τις Δελφικές Εορτές του Σικελιανού, ούτε με το "Μυθιστόρημα" του Σεφέρη• ο λαϊκισμός της δεν ταυτίζεται με την "ανακάλυψη" του Θεόφιλου. Αν δεν μείνουμε σε εξωτερικές, σε επιφανειακές, ομοιότητες και συγκλίσεις, θα διαπιστώσουμε ότι η ισότητα εθνικισμός = ελληνικότητα δεν είναι σωστή, διότι δεν ισχύει με αντεστραμμένους τους όρους: ελληνικότητα = εθνικισμός. Χωρίς την παραδοχή ότι οι διαφορετικές "ελληνικότητες" δεν είναι ποτέ αμιγείς αισθητικές αναζητήσεις, αλλά, σε τελευταία ανάλυση, αποτελούν έκφραση διαφορετικών κοσμοθεωριών και πολιτικών ιδεολογιών, τότε, παρακάμπτοντας και τη συνακόλουθη διαφορετική ιδεολογική χρήση των εννοιών, οδηγούμαστε σε γενικεύσεις και σε παρερμηνείες - τότε ο λόγος περί "ελληνικότητας" γίνεται "επικίνδυνος".