ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΩΝ, ΤΩΝ ΡΩΜΑΪΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΥΣΤΕΡΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ, 334 π.Χ.-519 μ.Χ.

Αποθανατίζοντας ο Ραφαήλ γύρω στα 1510 μ.Χ. την Αναγεννώμενη αρχαία σκέψη, επέλεξε, για να την παραστήσει συμβολικά, την ιδεατή Σχολή των Αθηνών, στην οποία είναι συγκεντρωμένοι υπό το κηδεμόνευαν βλέμμα του Πλάτωνα και Αριστοτέλη οι Δημόκριτος, Ζήνων, Επίκουρος, Αρχιμήδης, Πτολεμαίος και πολλοί άλλοι συγγραφείς και σοφοί της ελληνιστικής εποχής. Το 529 μ.Χ., με μια εξίσου συμβολική χειρονομία, ο Ιουστινιανός αποφάσισε να "τελειώσει" την περίοδο του παγανισμού, κλείνοντας την κατάμεστη απ' τις αναμνήσεις και απ' την αναγεννητική πνοή του Πλωτίνου πλατωνική Ακαδημία. Οι εννιά αιώνες ζωής τους οποίους εξετάζουμε σ' αυτό το βιβλίο προσεγγίζονται διαμέσου των μεγάλων μορφών της κλασικής εποχής, όπως προσεγγίστηκαν απ' το χρωστήρα του Ραφαήλ. Μια μεγάλη διανοητική και αισθητική περιπέτεια εκδιπλώνεται σ' έναν κόσμο ο οποίος ανοίχτηκε στην ελληνική γλώσσα και σκέψη με τις νίκες του Αλεξάνδρου και ο οποίος οδήγησε στην ακμή μια κουλτούρα που υπήρξε αξιοθαύμαστα πιστή στο ιδεώδες του πέμπτου π.Χ. αιώνα. Κατά την ιστορική συγκυρία και μάλιστα συχνά σε διαφορετικούς τόπους οι πρωταγωνιστές της επιδίδονται σε μια υπέροχη προσπάθεια εμβάθυνσης και εμπέδωσης των μαθημάτων των προτύπων τους. Προσεκτικοί ερμηνευτές και οπωσδήποτε ανακαινιστές, είναι κάτι πιο πολύ από επίγονοι, από υπομνηματιστές, από συμπιλητές. Έτσι, πετυχαίνουν ένα αποφασιστικό προχώρημα στην ανακάλυψη της παγκοσμιότητας του ανθρώπου και θεμελιώνουν την ιδέα κατά την οποία οι άνθρωποι είναι όμοιοι (αν όχι ίσοι).

Αυτή η ακλινής πεποίθηση, η οποία τέθηκε στην υπηρεσία της ρωμαϊκής ιμπεριαλιστικής ιδεολογίας και η οποία συστηματοποιήθηκε απ' το χριστιανισμό, ενσταλάχτηκε για πάντα στην ευρωπαϊκή σκέψη. Έκτοτε η παιδεία τείνει να διαδίδει όχι πια αξίες της πύλης, αλλά τις αξίες που είναι κοινές σε όλα τα πολιτισμένα όντα. Λίγο αργότερα επιιβάλλεται το αίσθημα της μοναδικότητας του ατόμου. Αυτή η μοναδικότητα βρίσκει την προέκταση της στην κατάκτηση ενός εσωτερικού χώρου όπου καθοριστικό ρόλο παίζουν τα πάθη και οι αποφάσεις: το μυθιστόρημα, η βιογραφία, η αυτοβιογραφία που εμφανίστηκαν αυτή την εποχή εκπορεύονται απ' αυτήν τη νέα ανθρωπολογία, η οποία θα έχει αποφασιστικές συνέπειες στην ιστορία της Δύσης. Μια διαφορετική θεώρηση των εσώτερων και διακαών σχέσεων του ανθρώπου με τη θεότητα ακολουθεί και ανοίγει το δρόμο στο χριστιανισμό. Αυτή η προσέγγιση του ατόμου, που αυξάνεται κατά το μέτρο επέκτασης του εξελληνισμένου χώρου, κατά το πέρασμα του χρόνου οδήγησε τέλος τους απ' την ταξινόμηση και την κωδικοποίηση των γνώσεων κουρασμένους μορφωμένους στο να διατάξουν τα γεγονότα και να ορίσουν τις αλυσίδες της αιτιότητας: γεννήθηκε η αίσθηση της ιστορίας.

Απ' την Αθήνα στην Αλεξάνδρεια, απ' τη Ρώμη στην Αντιόχεια, ποιητές, ηθολόγοι, σοφοί, φιλόσοφοι αναμεταδίδουν την πνευματική κληρονομιά χωρίς να την αλλοιώσουν, την αυξάνουν, την υπερβαίνουν, την εξευγενίζουν. Η οφειλή μας απέναντι στο Σοφοκλή, στο Θουκυδίδη, στον Αριστοτέλη.