Ο Πρωτομάστορας του Νίκου Καζαντζάκη δεν είναι ο ικανός πλην συμβατικός τεχνίτης τής λαϊκής παράδοσης, και η Σμαράγδα, η αγαπημένη Γυναίκα που χτίζεται στα πελέκια τού γιοφυριού, δεν είναι η συμβατική και «με στεφάνι» κυρά του. Ο Έρωτάς τους τολμά να αψηφήσει τη μικροψυχία τού υποταγμένου και ζηλόφθονου κοινωνικού περίγυρου ωστόσο, στην παλαίστρα των Μεγάλων Έργων ηττάται από τον Θάνατο, ο οποίος συνθλίβει αλύπητα τη νεανική ματαιοδοξία - όχι, όμως, και την Αγάπη. Ο Καζαντζάκης, με ματιά ιδιαίτερη, μεταπλάθει πρωτοποριακά τον κλασσικό θρύλο τού Γιοφυριού τής 'Αρτας (που υφίσταται και σε παραδόσεις άλλων λαών), εξακοντίζοντάς τον σε νέα ύψη.

Ο Νίκος Καζαντζάκης έγραψε την τραγωδία Ο Πρωτομάστορας (με αρχικό τίτλο Η Θυσία) το 1908, και το 1910 την υπέβαλε στον Λασσάνειο Δραματικό Διαγωνισμό, όπου και βραβεύθηκε. Το έργο, αφιερωμένο στον Ίδα (δηλ. τον Ίωνα Δραγούμη), δημοσιεύθηκε την ίδια χρονιά (υπό το ψευδώνυμο Πέτρος Ψηλορείτης) από τα Παναθήναια, πρώτα στον τόμο υπ' αρ. 20 του περιοδικού (15 έως 30 Ιουνίου, σελ. 131-144) και κατόπιν σε αυτοτελή έκδοση, με μικρές διαφοροποιήσεις.

Για τη σύγχρονη, αναθεωρημένη έκδοση του έργου -Εκδόσεις Καζαντζάκη (Πάτροκλος Σταύρου), Αθήνα 2012- βασισθήκαμε κυρίως στην έκδοση των Παναθηναίων, ελέγχοντας, ωστόσο, παράλληλα και το χειρόγραφο του δράματος, όπως υποβλήθηκε στον Λασσάνειο Διαγωνισμό και φυλάσσεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη τής Ελλάδος. Χάρη στην ευγενή και αποτελεσματική συνεργασία των υπευθύνων τής Εθνικής Βιβλιοθήκης, μπορέσαμε στη νέα αυτή έκδοση να περιλάβουμε, επίσης, προσαρμοσμένη αναπαραγωγή των σελίδων ολόκληρου του χειρογράφου τού Πρωτομάστορα.