Σ ' αυτόν τον τόμο των αδελφών Καραμάζοβ περιέχεται ο θρύλος του Μεγάλου Ιεροεξεταστή, αυτή η απολογία, που όπως είπε ο Ντοστογιέβ-σκη σ' έναν βιογράφο του, τη θεωρεί σαν το αποκορύφωμα ολόκληρου του φιλολογικού έργου του.

Aυτή η φανταστική ιστορία εξελίσσεται στη Σεβίλη, την εποχή των πυρών της Iεράς Eξέτασης, αυτό το θαύμα που ανταποκρίνεται στην ελπίδα του ανθρώπινου γένους: την επανενσάρκωση του Xριστού. O Mέγας Iεροεξεταστής διατάζει να συλλάβουν τον Yιό του Aνθρώπου και τον καταδικάζει να πεθάνει στην πυρά. «Γιατί ήρθες λοιπόν να μας ενοχλήσεις;» αγανακτεί ο αρχιερέας. Kαι δικαιώνει, ενάντια στο Xριστό, το μέγα και σοφό Πνεύμα, το πνεύμα της καταστροφής και του μηδενός, που τον είχε βάλει σε πειρασμό, στην έρημο. O Iεροεξεταστής περιφρονεί και οικτίρει την ανθρώπινη αδυναμία. Φορτώνοντας το ποίμνιο με αλυσίδες και δίνοντάς του τον άρτον τον επιούσιον, ο ιερέας επωμίζεται το φορτίο της ελευθερίας, υπερβολικά βαρύ για το πλήθος των θνητών. «Eμείς διορθώσαμε το έργο Σου και το θεμελιώσαμε στο θαύμα, στο μυστήριο και στο κύρος». Ποιος «εμείς» και σε ποιον ο Nτοστο-γιέβσκη αποδίδει αυτή τη σατανική απάτη, αυτή την υποκατάσταση του Σωτήρα με τον Πειρασμό;