Μια σύντομη ανάλυση των σύγχρονων μορφών ανορθολογισμού επιχειρείται εδώ, ως προς τις δύο συμπληρωματικές του όψεις: από τη μία μεριά τις λεγόμενες "νέες θρησκευτικότητες" (όπως ο εσωτερισμός, η Νέα Εποχή, κ.λπ.), από την άλλη μία θρησκευτική αναβίωση η οποία προσλαμβάνει συχνά τη μορφή ενός επιθετικού θρησκευτικού φονταμενταλισμού. Ειδική έμφαση δίνεται στη δεύτερη περίπτωση όπου, αφού καταδειχθεί η ιστορική συγγένεια ανάμεσα στην ίδια τη μονοθεϊστική ιδέα και τη μορφή του έθνους-κράτους, γίνεται απόπειρα να ερμηνευθεί ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός ως μια μορφή καθυστερημένου εθνικισμού, μετά την ιστορική εμπειρία της αποικιοκρατίας.