ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΡΟΙΚΟ ΕΜΠΟΡΟ ΣΤΟΝ ΑΘΑΝΑΣΙΟ ΨΑΛΙΔΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΙΩΑΝΝΗ ΒΗΛΑΡΑ(17ΟΣ -ΑΡΧΕΣ 19ΟΥ ΑΙΩΝΑ)

Ο προεπαναστατικός Νεοελληνικός Διαφωτισμός συνιστά μία άγνωστη πτυχή της παραμελημένης Ιστορίας μας. Μέρος αυτής της Ιστορίας αποτελούν οι Έλληνες, οι οποίοι ήδη από τον 16ο αιώνα διασκορπίστηκαν στους χώρους της δυτικής και ανατολικής Ευρώπης, όπου και ίδρυσαν συμπαγείς παροικίες. Στις παροικίες αυτές εμφανίστηκε αρχικά ο πεφωτισμένος έμπορος, στη συνέχεια ο ριζοσπάστης λόγιος και τελικά ο συνωμότης των Εταιρειών. Τα πρόσωπα αυτά διαδραμάτισαν πρωταγωνιστικό ρόλο στην εξέλιξη των Γραμμάτων και ειδικότερα στην πνευματική Νεοελληνική Αναγέννηση, ενώ παράλληλα προετοίμασαν το έδαφος για την απελευθέρωση του Γένους.

Δεσπόζουσα θέση στο κίνημα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού επείχε η πόλη των Ιωαννίνων, με τις συμπαγείς παροικίες των Γιαννιωτών στην Ιταλία, τη Μολδοβλαχία, τη Ρωσία, την Αυστροουγγαρία και αλλού, όπου επρόκειτο να ανθήσει ένα γενικότερο αναγεννητικό κίνημα.

Στο βιβλίο αυτό εξετάζονται οι παροικίες των Γιαννιωτών εμπόρων, λογίων και συνωμοτών, η πνευματική τους παραγωγή, καθώς και ο σχηματισμός του λεγόμενου «κύκλου» των Ιωαννίνων στις αρχές του 19ου αι., από λόγιους Γιαννιώτες και μη, όπως οι Σακελλάριος, Χατζή Πολύζου, Ταγιαπιέρας, Ψαλίδας, Βηλαράς, κ.ά.

Τέκνα του παροικιακού φαινομένου υπήρξαν οι Αθανάσιος Ψαλίδας και Ιωάννης Βηλαράς. Ο πρώτος, με σπουδές στην Ακαδημία της Βιέννης, χαρακτηρίζεται από τον Λέανδρο Ι. Βρανούση ως «κορυφαίος Διδάσκαλος του Γένους, αντιπροσωπευτικός εκπρόσωπος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και φυσιογνωμία από τις πιο δυνατές που έβγαλε ο προεπαναστατικός Ελληνισμός» ο δεύτερος, με σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας, φημιζόταν, όπως τονίζει ο Βρανούσης, «για την επιστημονική του κατάρτιση, την πολυμάθεια και την πολυμέρειά του. Διακρίθηκε ως ποιητής -λυρικός και σατιρικός-, κυρίως όμως τον απορρόφησε ο ''φωτισμός του Γένους''». Υπήρξε πρωτοπόρος δημοτικιστής και συνέγραψε προδρομικά διηγήματα και αντικληρικά ποιήματα. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι πολλοί σημαντικοί σύγχρονοι μελετητές συνηγορούν στο ότι τα κορυφαία ριζοσπαστικά έργα της προεπαναστατικής περιόδου, Ελληνική Νομαρχία και Ρωσσαγγλογάλλος, γράφηκαν στα Γιάννενα από τον Αθανάσιο Ψαλίδα.